KİMDİR GÜNAHKAR?
Azacıq ağlı başında olan adamlara belə məlumdur ki, irili-xırdalı bütün ekoloji fəlakətləri törədən insandır. Yer üstündə, yer altında, göy üzündə, göy altında baş verən ekoloji quldurluğun ilk müəllifi insandır. Fil deyil, qarışqa deyil, insandır. Onə görə «ilk müəllif» deyirəm ki, bir faktı bu yaxınlarda Rusiya televiziyasının «Heyvanlar aləmi» rubrikasında göstərdilər. Kiçik bir filmi açıqlayan şərhçi deyirdi: Bu yaxınlarda Hindistanda fil dəstəsi bir kəndə hücum edib. Niyə?
Su içməkdən qayıdan fillər kəndin yanından keçəndə onlara kənd adamları güllə atıblar, körpə fili öldürüblər, fillər neyləyiblər? Fillər dönüb kəndin daşı nədi, çöpünü çöpünün üstündə qoymayıblar. Bəlkə filləri bu fəlakətə qəsdən təhrik ediblər ki, film çəksinlər; fərqi yoxdur, yenə də günahkar, cinayətkar insandır, fil deyildi, qarışqa deyildi.
Hazırda Cənubi Asiyanın və Yaponiyanın ekoloqları da narahat olmağa başlayıblar. İndiyə qədər onların «başının üstü» nisbətən təmiz idi, təhlükəsiz idi. İndi onların atmosferi qəfil iqlim dəyişkənliyinə məruz qalıb, qəfil yağışlar, qəfil qar, qəfil sellər, tufanlar, qasırğalar baş verir, səbəbi? Səbəbi insan əlinin atmosferin ən dərin qatlarına belə nüfuz etməsidir. Müxtəlif zəhərli qazlar ozon deşiyində eninə- uzununa hərəkətlə atmosferi ağzına alır.
Bəla da odur ki, fəal iştirakçı olan Yer kürəsi passiv müşahidəçiyə çevrilir. Kimdir günahkar? Fildir, qarışqadır, yoxsa meymundur? Yox, insandır! Bütün böyük fəlakətləri törədən və bunların müqabilində çox kiçik görünən insan.
Bununla belə, sən insan, qabağa düşüb, qələtlərinə «dalımca gəl dedin». Gəldi dalınca. Sən siqar yandırdın, kibrit çöpünü atdın yerə, dalınca gələn isə boş qutunu atdı yerə. Bir azdan səkidə kiçik tullantı təpəciyi yarandı. Sən yavaşca təpəciyə od vurub, aradan çıxdın. Dalınca gələnlər də təpəciyi odlayıb aradan çıxdı. Küləklər də payını götürüb aradan çıxdı. Növbəti tullantını dağıdanlar gələnə qədər adamlar, ağaclar dəm çəkdi. Daha bu yazıq dəm çəkənlərin yadına hardan düşsün ki, «aman ovçu, vurma məni», fil harayını necə eşitsin ki, «mən filəm, sizə lazım olaram, bir dişimdən ötrü mənə güllə atma»?
«Ovçu, insaf elə, keçmə bu düzdən, o çöllər qızını ayırma bizdən». Sən isə keçdin də o düzdən, o çöllər qızını ayırdın da bizdəng Onu fillər eləməzdi, qarışqalar da eləməzdi.
Gəlin bir qədər də faktları dinləyək. Bu da televiziyanın təqdimatıdır. Özü də çox yaxınlardan. Sumqayıta və Qubaya gedirsiniz. Ceyranbatan meşəliyinə çatanda yol polisi dayanan yerdən sağa – Saray qəsəbəsinə dönürsünüz. Təzə faciənin mənzərəsi də buradan başlanır. Təzə qəsəbə salınır. Çox evlərin sonuncu daşı hörgüyə qoyulur. Yazıq müxbir əlində mikrofon gah o adama, gah da bu adama tərəf yönəlir: bu qəsəbənin çirkab suyu hara axacaq? – Ay yoldaş, ay qardaş, ay adam, çirkab su hara axacaq? Handan-hana bir-bir cavab verənlərin səsi eşidilir: «Yəqin ki, bu gölə».
- Necə yəni bu «gölə»? Bu, adi göl deyil. Abşerona öz axarı ilə gələn şirin sudur, təmiz sudur, süfrəyə çıxarıla bilən sudur.
- Ciddi cavablardan biri: hələ qoyun bir qəsəbəmizi tikək, aftafamızı götürək, «sonra bilərik suyumuzun axarı haradır».
Beləliklə, qəsəbə tikilib qurtarandan sonra məlum olacaq ki, kanalizasiyanın axarı haradır.
Yuxarı və orta axından Araza kiçik çaylar axır. Vaxtilə bunlara müəyyən qədər nəzarət olunurdu. İndi Arazın «bizim olan», «bizim olmayan» axınında təxminən eyni vəziyyətdir. Araza tökülən kiçik çaylar nə daşıyır Araza, bilmirik. Əslində bilirik, əlimiz çatmır. Bu işi də görən insanlardır, insanlar. Bu insanlar çox yerdə Arazboyu sahildə əyləşib. Qalan hissələrdə heyvanlar yediyini yeyib, qalanını da tapdalayıb ayaq altda qoyur. O, sən idin, insan, kibrit çəkib quru təbiətə atdın və yana-yana qoyub getdin. O, sən idin, qurunun oduna yaşı da yandırdın. İndi də sənsən. Alov öz mağarana qədər təpiləndən sonra ayılan, qarışqanı tapdalayan, filə daş atan, indi də sənsən. Ehtiyatlı olun, od artıq çəpərin dibindədir.
Günlərin bir günü Savannaya od düşmüşdü, yanırdı. Dünyanın bütün «yanğınsöndürən heyvanları» tökülüb gəlmişdilər. Qurbağa da ağzını su ilə doldurub buraya qaçırdı. Dedilər, Qurbağa, bu işlə fillər, şirlər məşğuldur. Çəkil kənara, ayaq altda qalarsan. Qurbağa dedi:
- Bilirəm, mənim gücüm çatan iş deyil. Mən də bu cür öz rəğbətimi bildirirəm.
Torpağa qayıt, insan! Torpaqdan yapış, insan. İnsan torpaqdan yapışanda daha güclü olur.
Bəşəriyyətin torpaqdan böyük sərvəti yoxdur. İnsan nə qədər əkib-becərirsə, nə qurur, nə tapırsa bunlar hamısı torpaq üstündə olur. Hektarlarla torpaq istifadədən çıxır, meşələr doğranır, çəmənlər, otlaqlar dağıntıya məruz qalır.
Burada qəfil sel, orada tufan, qasırğa və s. ekoloji fəlakətlərə bais insanın düşünülmüş əməlləridir.
Ətraf mühitlə ehtiyatlı olun, onun intiqamı yaman olur, çox yaman!
Nə filin haqqına toxunun, nə də qarışqanın: yolunuzla düz gedin.
1999