|     |     |  
 
         
   
 

MƏMMƏD ARAZLI GÜNLƏRİM
GÜLXANIM FƏTƏLİ QIZI

SƏNƏTDƏ SON MƏNZİL OLMUR
PUBLİSİSTİK YAZILAR VƏ MÜSAHİBƏLƏR

MƏN ÖZÜM BİLİRƏM NƏÇİYƏM NƏYƏM
HAQQINDA YAZILMIŞ MƏQALƏLƏR
 
«AZƏRBAYCAN TƏBİƏTİ»

«Azərbaycan təbiəti» jurnalının 20 yası tamam olur. Butun ill?r, q?rin?l?r, ?srl?r kimi 20 il d? tez kecdi, bir goz qırp?m?nda kecdi, qalan xatir?l?r oldu, yaz?lar oldu, tarix? dön?n hadis?l?r oldu. H?l? bu, yurnal deyildi. Bu yurnal?n ?sasnam?sini, m?qs?d v? v?zif?l?rini haz?rlay?b yuxar? t?skilatlara gond?rdik. Bu zaman ayd?n oldu ki, yurnallar?n cap olunmas? haqq?nda q?rar ideoloyi sob?d?n deyil, k?nd t?s?rrufat? sob?si x?tti il? gedib. Bu fakt? da, q?rar?n nomr?sini d? yaln?z m?n bilmis?m. O vaxtlar bel? idi: bir s?hif?lik must?qil cap? – yaz? m?hsulu buraxmaq ucun d? asag?s? Büro uzvl?rind?n biri yaz?l? raz?l?q verm?li idi.
1975-ci ild? bizim 2 nomr?miz capdan c?xd?. Bas m?tbuat idar?si (qlavlit) ?lini qoydu yurnal?n ustun?: «Ver Moskvan?n raz?l?q kag?z?nı!» Az?rbaycan KP MK-n?n q?rar?n? gost?rdim. Q?bul el?m?dil?r. Ancaq v? ancaq Moskvan?n q?rar?ndan c?xar?s? ist?dil?r.
O zaman T?bi?ti Muhafiz? C?miyy?tinin s?dri olan m?rhum akademik H?s?n ?liyev 25 ild?n art?q bir mudd?td? bu yurnal?n ac?lmas? ucun mubariz? aparm?sd? v? yen? d? is? qar?smal? oldu.
M?n gunl?rin bir gunu Cografiya Institutuna gedib ona m?lumat verdim ki,  bürokratizm, yalanc? qanunp?r?stl?r bizi isl?m?y? qoymurlar. Biz uc ildir ki, cap olunuruq, yen? d? bizd?n Moskvan?n icaz? kag?z?n? t?l?b edirl?r. Dedi ki, bir ?yl?s, bu gun m?s?l?ni bird?f?lik - ya o yanl?q, ya bu yanl?q h?ll el?m?k laz?md?r. Telefon d?st?yini goturub M?rk?zi Komit?nin birinci katibi il? dan?sd?. Cox otk?m, bir az da s?rt dan?sd?. Bir sozu indi d? yad?mdad?r. «Ax? filan ild?, filan tarixd? sizin ozunuzun q?rar? olub». Bir-iki d?qiqəlik sohb?td?n sonra H?s?n mu?llim telefon d?st?yini qoyub uzunu m?n? tutdu: «Heyd?rin q?ti sozu bu oldu ki, yurnal?n?z? cap el?yin, qalan m?s?l?l?ri h?ll ed?rik».
Hardan baslamal?, n?d?n yazmal?y?q. T?bi?td?nmi? ?lb?tt?, ilk ?vv?l hududsuz gorun?n t?bi?t el? ustund? q?rar tutdugu bu torpaq imis, s?n dem?, insan insan kimi dusun?n gund?n, insan kimi ayag? yer tutdugu gund?n bir ?li ozun? yuva tikir, ozun? qida tap?r, o biri ?li oturdugu budag? k?sir, oz agz?ndan tik?sini qap?b k?nara at?rm?s. Ibtidai dovrun insan? da, sonrak? dovrun insan? da eyni d?r?c?d? kor-koran? dosund?n sud ?mdiyi t?bi?tin dusm?ni idi. Indinin ozund? d? yuks?k sivilizasiya m?rh?l?sind? insan dediyimiz iki ayag?, zirehli h?rbi texnikas?, raket-m?rmi dartan mas?nlar? munbit torpaqlardan, t?miz sulu caylardan, mes?l?rd?n, bel?d?n-bel? kecir, q?l?b?sil? qurr?l?nir, halbuki, t?bi?t? qalib g?l?n n? quvv? olur-olsun, ?vv?l-ax?r t?bi?tin ittiham?na m?ruz qalacaq, onun ittiham?ndan qaca bilm?y?c?k. Onsuz da insan ?min-amanl?q s?raitind?ki f?aliyy?ti il? t?bi?t? kifay?t q?d?r z?r?r vurur. Bunlar ham?s? m?lum h?qiq?tl?rdir. Bu da m?lumdur ki, t?bi?t tamd?r, butovdur. O, hec bir muxtariyy?t tan?m?r. Onda bolgul?r s?rtidir. Buludu, yag?s?, qar? bolm?k mumkun olmad?g? kimi s?rh?d zonalar?nda axar sulara, mes?l?r?, umum?n t?bii muhit? ikili munasib?t ag?r ekoloyi pozuntulara g?tirib c?xar?r. Biz h?l? 70-ci ill?rin ax?r?nda yaz?rd?q ki, erm?nil?r «bizim caylar»a tokul?n «oz caylar?»ndan z?r?rli tullant?lar ax?d?r, Araz?n v? dig?r caylar?n suyunu z?h?rl?yirl?r. Bu proses coxdan, lap coxdan baslan?b, indi d? davam edir. Tutaq ki, biz dusm?nik, «ay insan adlanan insan», b?s Arazdan su ic?n ceyranlar?n, dag kecil?rinin, qoyun surul?rinin gunah? n?dir?
Indi bunlar? dem?kd? m?qs?d odur ki, yax?n vaxtlarda Erm?nistan hokum?ti il? sazis baglasaq, bizim s?rtl?rimizd?n biri onlar?n Az?rbaycan torpag?n? ekoloyi ziyans?z t?rketm? m?s?l?l?ri olmal?d?r. Onlar?n ekoloyi dag?nt?lar? bar?d? bizim Ekoloyi Komit?nin bir nec? b?yanat? cap edilib. «Az?rbaycan t?bi?ti» d? bu bar?d? cox yaz?b; muharib? baslamazdan xeyli ?vv?l yaz?b.
?vv?ll?r ekologiya sozunu d? az isl?dirdik; n? f?rqi, t?bi?ti muhafiz? deyirdik, ondan yaz?rd?q; atmosferi z?h?rli tullant?lardan qoruyaq deyirdik; ozon  qat?n?n f?lak?tind?n deyirdik, onlardan yaz?rd?q. Yaz?rd?q ki, «Ay haray, ay mill?t, torpaqlarım?z d?hs?tli v?ziyy?td?dir - bir t?r?fd?n duzlasma, bir t?r?fd?n as?nma-erroziya didir torpag?, o biri t?r?fd?n d? suurlu, m?d?ni adamlar torpag? yasay?s evl?rinin, yeni m?kt?bl?rin, ictimai binalar?n alt?nda d?fn edirl?r. Gozumuzun qabag?ndaca Abseronun m?hsuldar munbit torpaqlar? yeyildi qurtard?; subh? ed?n varsa, c?xs?n bir nec? saatl?ga Abseronun seyrin?: yar?madada torpaqlar?n cox hiss?si coxdan b?ri neftli cirkab sularla cirkl?nib: s?h?r?traf? torpaqlar zibil tullant?lar? alt?ndad?r. Bu gedisatla qalan torpaqlar?m?z da yeni-yeni tikilil?r? «yataq olacaq», - des?k, s?hv etm?rik .  
?lb?tt?, torpaq el?-bel? sozl? qorunmur; torpaq elm il? qorunur. 20 il ?rzind? «Az?rbaycan t?bi?ti» yurnal? aliml?rimiz ucun xitab?t kursusu olub. Bu kursud?n H. ?liyev, I. S?f?rov, B. Budaqov, ?. ?yyubov, ?. Qas?mov, Q. Mustafayev, A. ?sg?rov, M. Qas?mov, O. Ibadov v? dig?r aliml?rin s?si munt?z?m olaraq esidilib.
«Sular?m?z – kicik caylar?n boyuk d?rdi», «Su ayd?nl?qd?r», «Su h?yatd?r», «Su haray?», «Su aynam?z-goll?rimiz». Bu movzuda M. Salmanovun d?f?l?rl? iri h?cmli yaz?lar?n? m?qal? v? iradlar?n?, elmi m?sl?h?tl?rini cap etmisik.
Gork?mli aliml?rimizin v?təndas haray?, t?bi?t? bigan?l?rin qulaqlar?n? des? bil?n s?si yurnal?m?z?n s?hif?l?rind? h?mis? apar?c? xarakter das?y?b. T??ssuf ki, h?lli t?xir?sal?nmaz olan 20 il ?vv?l d? var idi, sonra da var idi, indi d? var; hadis?l?r? «m?nd?n otsun» munasib?ti bizim qan?m?za, can?m?za cokub. Hadis?l?ri bir-birimiz? otur?-otur? bir d? ay?l?b gormusük palaz?m?z alt?m?zda yoxdur. Gotur?k X?z?r problemini. El? 40 il ?vv?l d?, 30 il ?vv?l d?, 20 il ?vv?l d? X?z?ri cirkl?ndirm?kd?n qoruyun, yaz?rd?q (qoruyaq, qorumaga cal?saq). T??ssuf ki, ?vv?l d?, sonralar da esid?n qulaqlar pamb?ga ?l atd?lar, X?z?r «cilova» s?gm?r, «m?sl?h?t?», «t?nbeh?» s?gm?r; aliml?r bu ozund?n c?xmag?n s?b?bini muxt?lif s?mtd?n izah edirl?r. M?n d? b?zi aliml?rin izah?na t?r?fdar c?xaraq t?bi?tin bu qanunundan yanas?ram ki, g?lir c?xara b?rab?r olmal?d?r. Y?ni buxarlanma q?d?r yag?s yagmal?d?r. V? ya yagan q?d?r buxarlanma olmal?d?r.
Bu nizam pozulduqda h?r sey pozulur. Allah da, t?bi?t d? muhitdən uz dond?rir, n?tic?d? ekoloyi f?lak?t baslan?r. Bu v? buna b?nz?r probleml?r? h?mis? yer vermisik, el? yurnal? t?skil ed?n d? bu m?s?l?l?rdir.
Iyirmi illik f?aliyy?timizd? qabaqc?l olk?l?rin m?tbuat?ndan cox sey oyr?nmisik. T?bi?t?, umum?n ?traf muhit?, bioloyi varl?ga munasib?t, bu isin fauna v? floraya t?siri, onlar?n konkret olaraq nec? qorunmas? xarici m?tbuat s?hif?l?rind? cox ciddi s?kild? oz ?ksini tap?r. N?sli k?silm?kd? olan, dunyan?n «Q?rm?z? kitab»?na dus?n ayr?-ayr? heyvanlar,  quslar, el?c? d? flora numun?l?ri il? tan?sl?q bir cox sey oyr?dib, numun?vi milli parklar?n t?skili v? qorunmas? haqq?nda olan bel? yaz?ları bizim oxucular cox maraqla izl?yirdil?r. Bel? yaz?lar? ingilis dilin? t?rcum? edib bizd? cap el?tdir?n akademiyan?n ?m?kdas? Zahid ?hm?dovun xidm?tini xususi il? qeyd el?m?k ist?rdim. Yaz?c? v? yurnalistl?rd?n Q. X?lilov, M. Aslan, m?rhum E. Q?nb?rli, Flora X?lilzad? yurnal?m?zda h?mis? diqq?t c?lb ed?n m?qal? v? publisist yaz?larla c?x?s etmisl?r.
T?bi?td? butun canl? al?m, gozl? gorun?n v? gorunm?y?n, hiss olunan, duyulan n? varsa el? ekoloyi tell?rl? bir-birin? bagl?d?r ki, bu baglar?n h?r hans?n?n q?r?lmas? ya bir az tez, ya bir az gec, ax?r? f?lak?tdir. F?lak?tin d? t?bi?td? boyuk-kiciyi olmur, «kicik» f?lak?tdirs?, z?ncirvari s?kild? birl?sib boyuy?c?k, «boyuk»durs? el? boyukdur. Bunun da ax?r? ?b?di ucurum, ya da ?b?di tullant?ya yem olmaqla n?tic?l?nir.
Dediyim f?lak?tl?rin «mu?llifi» birbasa insand?rsa, dolay? yolla da insand?rsa da t?bi?t hans? m?qamdasa onun bogaz?ndan yap?sacaq v? el?diyi b?d ?m?ll?r ucun «cavab ver» - dey?c?k. M?s?l? buras?ndad?r ki, bel?  «t?nbeh» mərasiml?rind?  qurunun oduna yas da yan?r; olub bel? hallar, cox olub: mes? ?t?yind? m?skunlasm?s bir k?nd gec?nin birind? yoxa c?x?b. Gorunduyu kimi, q?fild?n yoxa c?xan k?nd bir zaman qal?n mes? qoynunda imis. K?ndin oz sakinl?ri qoynunda q?rar tutduqlar? k?ndin mes?sini q?r?b yoxa c?xar?rd?lar... Gunl?rin birind? is? q?fil selli yag?s hec bir t?bii mudafi?si olmayan k?ndi yuyub d?r?nin dibin? tokdu.
Boyuk t?bi?td? bel? hadis?l?r cox olur. Buna deyirl?r: «t?bi?tin ibr?t d?rsi». H?l?lik t?bi?tl? insan aras?nda «kim kimi» nisb?ti bel?dir: h?r d?qiq?d? min hektar munbit torpaq dovriyy?d?n c?x?r. H?r il atmosfer? t?kc? mas?nlardan 250 min ton cirkli tullant? at?l?r.
Insan t?bi?t? qars? yox, t?bi?td? onu s?naqdan c?xaran quvv?l?r? qars? ozunu haz?rlam?s, axtarm?s, boyuk b?s?ri sivilizasiyan?n ilk c?g?r?, hec subh?siz, t?bi?td?n baslam?sd?r.
T?bi?t ancaq el?-bel?, ozu ucun yasam?r. T?bi?t insanlar? yasatmaq ucun yasay?r; insan?n butün f?aliyy?ti t?bi?t qoynunda oz yerini tap?r. T?bi?ti qoruyan t?bii s?rv?tl?ri qoruyur. Insan c?miyy?ti oz ah?ngdar inkisaf?n? qoruyur. Bu ah?ngdarl?q pozulanda nizam pozulur. Nizam pozulanda is? insan k?sdiyi budaqla birlikdə f?lak?t ucurumuna yuvarlan?r.
Yuxar?da qeyd etdiyim kimi, 20 il bundan ?vv?l yurnal?n ilk nomr?si ucun xos soz yazan, ugur dil?y?nl?r aras?nda mən d? vard?m.
M?n? el? g?lir ki, o vaxt s?viyy? daha yuks?k idi, yurnala maraq da, yurnal?n poliqrafiya keyfiyy?ti d?, axtar?s meyli d? indikind?n ustun idi. Ilk nomr?miz 26 min tirayla cap olunmusdu. N? goz?l caglar?m?z var idi. N? kag?z q?tl?g? var idi, n? oxucu yoxlugu. Umumiyy?tl?, «Az?rbaycan t?bi?ti» yurnal?n?n 20 il ?rzind? 2 milyondan art?q tirayla 102 nomr?si cap olunub.
«Az?rbaycan t?bi?ti» olk?mizd? yegan? ekoloyi yurnald?r v? onun ozu qorunmaga mohtacd?r.
                                            1996

 
Bizim Nizami yaşlı ağsaqqal, müdrik poeziyamız, eyni zamanda, həmişə gənclik həvəsli, gənclik ehtiraslı olub.
Əsl sənət «söz oxuna meylli» deyil
Başqa cür desək,  sənətkar insan  da dağlar kimidir.
Şair doğmalığı, şair yadlığı!
Təbiət arxayın idi, toxtaq idi. Ancaq zaman elə zaman idi ki,
Uzun müddət xatirə yazmağı xoşlamamışam. Elə indi də xoşlamıram.
Niyyətimiz haradır, Mənzilimiz?...
Ucalıq, mərdlik və dostluq poeziyası



free counters
Copyright© 2009 Saytı hazırladılar:
İdeya: İradə Tuncay
Dizayner: Nizami Allahyarov
Operatorlar: Mehriban Cəfərova, Gülər İsmayılova, Vüsalə Babayeva
Korrektor: Şamxal Şəbiyev
Site by: azDesign.ws